CƏNUB AZƏRBAYCANDA 1918.YIL SOYQIRIMI (CİLOVLUK)
Tarixi araşdırarkən dünyada zaman-zaman insan övladına qarşı fərqli dövrlərdə, fərqli coğrafiyalarda kitlevi bir cinayətin gerçekleşdirildiyini görə bilərik. Zamanında belə cinayətlərin dünya dövlətlərin tərəfindən araşdırılıb, lazım olan cəzanın tətbiq olunmamasından ötəri tarix bu cür cinayətlər/günahları tekraren yaşamaq mecburiyyetinde qalmışdır. Belə bir cinayətlərdən biri də Azərbaycan Türklərinə qarşı I Dünya Döyüşünün gedişatında 1918-ci ildə edilmişdi. I Dünya Döyüşünün tam sona yetdiyi zamanlarda istər Rusiyada baş verən vətəndaş döyüşündən, istər Osmanlının döyüşdə məğlub olmasından, istəsə də İran Kacarlar dövlətinin zəifləyərək böyük güclərin idarəsində olmasından ötəri, haqqında bəhs etdiyimik Şərq Anadolu, Cənub və Şimal Azərbaycanda siyasi vəziyyət də son dərəcə pisləşərək bir böhrana girmiş oldu. Bu siyasi vəziyyətdən faydalanan Ermənilər özlərinin terror təşkilatları və siyasətçiləri tərəfindən idarə olunmaqla, böyük güc dövlətlərindən dəstək alaraq haqqında bəhs etdiyimik coğrafiyada dənizdən dənizə xəyali Böyük Ermənistan qurmaq arxasına düşdülər.
Tarixən bu coğrafiyada heç bir zaman etnik üstünlük təşkil etməyən ermənilər, ki onsuz da/zatən olanlar da zamanla bu coğrafiyaya sonradan köç edərək yerləşmiş idilər, özlərinə yaxın olacaq başqa etnik azlıqları da ətraflarında birləşdirərək, bu torpaqların gerçək sahibləri olan Azərbaycan Türklərini, Anadolu Türklərini toplu olaraq qətl etməyə başladılar. I Dünya Döyüşündən əvvəl Osmanlı vətəndaşları olan ermənilər Rusiya imperatorluğunun və daha başqa dövlətlərin dəstəni ilə (Fransa, Böyük Britanya, Amerika) sürətlə silahlanmağa və türklərə qarşı bir nifrət ruhunda bəslənmələri üçün propogandalara başlamışdırlar. 1914-cü ildə döyüş başlayar başlamaz Ermənilər böyük bir ordu halına gələrək Şərq Anadolu cəbhəsində Osmanlı ordusunun arxasında pozuculuq edərək Rus ordusunun bu cəbhədə irəliləməsinə böyük bir təsir göstərmiş oldular. Eyni zamanda şəhər və kəndlərin kişi qisiminin döyüşdən ötəri məmləkətin fərqli uzaq cəbhələrinə döyüşə getməsindən faydalanaraq Van, Bitlis, Bayburt, Qars, İğdır, Ərzurum və başqa şəhər və bayraqlarda vətəndaş əhalini, qoca, qadın, uşaq, hamilə demədən qətl etməyə, şəhərləri yandırıb-yıxmağa başladılar. Ermənilərin bu cinayətləri töretmekde tək bir məqsədi var idi, o da Türkləri xəyali Böyük Ermənistanı qurmaq üçün yox etmək. Osmanlı hükumeti belə bir vəziyyətdə haqlı davranaraq Şərq Anadoludakı Erməniləri 1915-ci ildə dövlətin başqa coğrafiyasına Suriya və İraqa deportasiya etməyə başladı. Təəssüf ki, bu gün ermənilər Osmanlının hər tərəfdə bir cəbhədə döyüşərək onsuzda çətin olan vəziyyətini daha da çətinləşdirərək döyüş sahəsindən daha sakit/sakin yerlərə köçürülməsini dünyaya uydurma bir Ermənilərə edilmiş olan soygırım kimi tanıtdırmağa işlə/çalışır.
Bu hadisələrdən sonra silahlı ermənilər Rusiya imperyasına sığınmağa və onun hüdudlarında öz çirkin əməllərini davam etdirməyə qərar verdilər. Xüsusilə 1917-ci ildə Rusiyada baş verən Oktyabr inqilabından sonra yaranmış olan siyasi təxribatdan faydalanan ermənilər Cənub və Şimal Azərbaycanda vətəndaş əhalini qətl etməyə və bu dəfə Böyük Ermənistanı Azərbaycan Türklərinin torpaqlarında qurmaqla başlamasına qərar verdi. Tarixən heç bir zaman Azərbaycan torpaqlarında çohunluk təşkil etməyən ermənilər zaman-zaman Bizans, Ərəb Xilafəti, Rusiya imperatorluğu tərəfindən düşünülmüş olaraq yerləşdirilmiş idilər. İndiki vaxtda Şimal Azərbaycanda 1918-ci ildə edilmiş olan soyqırım tarixdə “Mart Soyqırımı” adıyla, Cənub Azərbaycanda edilənlər isə “Cilovluk hadisələri” adıyla tanınmaqdadır. Hər iki hadisələr eyni ildə lakin fərqli aylarda edilməklə yüz minlərlə Azərbaycan Türklərini qətl etməklə, böyük şəhər və ellərində (Urmu, Hoy, Salmas, Sulduz, Köhneşehir, Bakı, Şamahı, Naxçıvan, İrevan, Gəncə, Kuba, Qarabağ, Lenkaran, İrevan və b.) Azərbaycanlı Türklərə aid tarixi arxitekturalarını yandırıb yıxmaqla nəticələnmişdir. Burada da edilən bu qırğınların məqsədi eynilə Şərq Anadoluda olduğu kimi Türk insanını yox etmək idi.
Yeri gəlmişkən bunu da söyləmək yerinə düşərdi ki, Cənub Azərbaycanda Azərbaycan Türklərinə qarşı edilən qırğının Şərq Anadolu və Şimal Azərbaycandan bir fərqi də onda idi ki, bu coğrafiyada edilən qırğınlarda erməni şəbəkələri ilə yanaşı aysor və kürd şəbəkələri də qırğınlar töretmekle əməkdaşlıq edirdilər.
Cənub Azərbaycanda erməni-aysorların Azərbaycan Türklərinə qarşı etmiş olduqları soyqırımın coğrafiyasına baxsaq, bu hadisələrin Cənub Azərbaycanın Qərb ellərində (indiki vaxtda İran İslam Cümhuriyyeti bu torpaqları Qərb Azərbaycan ostanı olaraq adlandırmaqdadır) edildiyini görürük. Şimallı Cənublu Azərbaycanda ümumilikde edilmiş olan qırğında 700 min Azərbaycan türkü qətl edilmişdir ki, bunun 200 mindən çoxu Cənub Azərbaycanda qətl edilmişdir. Cənub Azərbaycanın Qərb ellərində 1917-1918 statistikalarına baxdığımızda bu yerlərin əhalisinin 85% nufuzu Azərbaycan türkü olduğunu görürük. Geri qalan qisimlərdə isə çox az sayda aysorların, ermənilərin, kürdlər və yəhudilərin yaşadıqlarını görürük. Yüz/üz illər boyunca Azərbaycan Türkləri ilə birgə barış və hüzur/dinclik içində yaşayan etniklər 19 əsrin ortalarından etibarən Avropa hiristian (xüsusilə Rus və İngilis) misionerleri tərəfindən dini propoganda nəticəsində yerli müsəlman xalqa/halqa qarşı düşmən ruhunda bəslənməyə və bu yolda təşkilatlandırılmağa başladılar. Yaxşı böyük güclərin bu coğrafiyada mənfəətləri nə idi və bunun üçün nə edirdilər sualına isə belə cavab verə bilərik. Bildiyimik qədəriylə Rusiya isti sulara çıxmaq üçün ən böyük düşməni Osmanlı ilə qarşılaşmış və ən böyük sərhədlərindən biri də Qafqazlarda idi. Bu yerlərin Türk və müsəlman olduğunu dərk edən Rusiya özünə etnik dayaq axtarmış və bunun həllini bölgəyə xristian elaltıları olan erməniləri yerləşdirməkdə görmüşdə. Ru7sya 19 əsrin başlarında Kacar İran dövlətini öz əhali sahəsinə al/götürmək üçün İngiltərə ilə bir müqavilə bağlamış və bu razılaşmağa görə Cənub Azərbaycan torpaqları da Rusiyanın əhali sahəsinə daxil edilmişdir. Rusiya Urmu şəhərinin strateji yununu yüksək qiymətləndir idini üçün bura çox sayda ordu yeritmiş, özünün elçilinini quraraq burada yaşayan azsaylı erməni və aysorlara bir xristian dövlət olaraq himayəçilik etmişdir. Onları silahlandıran, təşkilatlanması üçün pul yatırdan rusiya çox keçmədən aysorilerin də ermənilər kimi ortodoks gilsəsinə tabe olmasını istəmiş və onlara nasturiliyi qəbul etdirmişdi. Cənub Azərbaycan Rusiyanın əhali sahəsinə aid olmasına baxmayaraq belə bir zəngin yerləri hayla əldən vermək istəməyən Fransa, İngiltərə, Amerika da xristian əhalini öz tərəfinə çəkmək və istifadə etmək üçün sərmayə yatırtmağa başlamışdır. Məsələn Fransanın icra etmiş olduğu misiyoner siyasəti nəticəsində aysorilerin bir qisimini katolik gilsəsinə celb etməklə keçəldəni qolunu qəbul etdirə bilmişdir. Fransa bu istiqamətdə onlar üçün tək tərəfindən 6 ay içində 50 məktəb açmışdır, dini-siyasi-əsgəri baxımdan təşkilatlanmaları üçün sərmayə qoymuşdu. Eyni vəzifəs(n)i İngilis və Amerikan misiyonerleri də edirdilər. Hətta İranın başqa şəhərlərinə aysor-ermeni əsgərlərini aparıb fransız, ingilis, amerikan zabitləri tərəfindən təhsil verirdilər.
Böyük güclərin Osmanlıyla başlaya biləcək döyüş zamanı bu strateji və zəngin coğrafiyanı onlara qarşı istifadə etmək, daha sonradırsa Osmanlının Şərqdə və İraqda neft qaynaqlarını ələ keçərmək idi. Bunun üçün Osmanlının şərqində tərəflərin tərəfindən zəfərin daha da asanlaşdırmaq məqsədiylə əsrlər boyunca barış və hüzur/dinclik içində yaşayan bölgədəki etnikləri mövcud və hakim Türk dövlətlərə (Osmanlı və Kacar dövlətləri) qarşı qışqırtmaq siyasəti güdülməyə başladıldı. Və bu siyasət nəticəsində I Cahan Döyüşündə İstər Şərq Anadolu, İstəsə də cənublu-Şimallı Azərbaycanda böyük bir faciələrə imzalanmış oldu ki, onun ağrılı təsirlərini indiki vaxtda da çəkməkdə davam edirik.
1915-ci ilin payız aylarında Aysorların lideri sayılan Binyamin Marşimonun öndərlini ilə Hakkari, Van, Colamelk aysorlarının üsyanı olmuşsa da, Osmanlı ordusu və kürdlər tərəfindən məğlub olaraq Kacar İranına qaçmalı olmuşdurlar. Burada ədəd 40 min olan aysoriler İngiltərə və Rusiyaya kömək xahişində bulunduqdan sonra Urmu, Salmas və bir qisimidə Hoyda yerləşdirilmiş idilər. Bundan başqa Rus ordusunun Urmuda təsiri artdıkdan sonra Rusiya bura Qafqazdan və Vandan 5 mindən çox Erməni yerləşdirərək özünün nüfuz sahəsini dini quruluşdan təmin etməyə çalışırdı. Erməniləri ilk zamanlar normal qarşılayan Azərbaycan Türkləri çox keçmeden yanıldıqlarını görəcəkdilər. Ermənilər ilk dəfə olaraq 1917-ci ilin iyununda Nazlı-çay yerində təxminən 7-8 kənddə müsəlman-türklərə qarşı qırğınlar töretdiler.
I Dünya Döyüşü başladığında Rusiya özün nufuz sahəs(n)i sayılan Urmuya 80 minlik ordu yeritmiş və Rusiyanın Urmuda o zamanki konsolu Basıl Nikitin ordunun bu yerlərdə yaxşı geçindiyini və istediyi kimi davrandığını yazırdı. Onsuz da/zatən rus ordusunun Rusiyanın Osmanlıyla olan cebhe boyunca çox zaman rahat davranmasına ermənilərin hər vaxt onlara verdiyi dəstək olmuşdur. Halbuki ermənilərin rus ordusuna verebileceyi dəstək vadandaşları olduqları ölkənin içlərində pozuculuq, terror, qırğınlar etmək və dövlət sirlərini qarşı tərəfə ötərməkdən başqa bir şey diyildi. Qarşılığındadırsa Rusiya özünün din qardaşlarına sılahlanmak, təşkilatlanmaq və gələcəkdə onlara dövlət qurmaqda köməkçi olmaq sözündə ol/tapılmaqda idi. Rusiya Cənub Azərbaycanda da eyni siyasətlə Erməni və Aysorları ətrafına birləşdirmiş idi.
Basıl Nikitin 1917-ci ildə, Rusiyanın Qafqazlardakı baş komandiri General Lidinski ona göndərmiş olduğu telegrafda Urmuda erməni və aysorlardan ibarət ordu yaradılmasına qərar verildiyini, yazırdı. Və bu qərara ittifaq ölkələrin ordu komandirləri olan Kolnel Piyk, Kolnel Şardin, qabıdan Mark və mayor Estkenin də razı olduqlarını söyləmişdir. Bunun ardından isə fransanın Təcili yardım təşkilatı Urmuda erməni və aysorları dərhal təşkilatlandırmağa başlayır. 1918-ci ilin yanvar ayında İngiltərə generalı Miçergrassinin öndərlini ilə ABŞın Urmudaki konsolu Vilyam Şir, Rusiyanın konsolu Bazil Nikitin, fransanın Təcili yardım təşkilatının başçısı Kujol, aysorilerin liderlərindən Binyamin Marşimon, Petros Aqa və ermənilərin lideri İbrahim Xanın və bir çox erməni-aysorilerin də iştirakı ilə bir mitinq təşkil edilər ki, orada da General Micerqrasın erməni-aysor ordusunun qurulması proyektinə dəstək verərək qəbul edirlər.
Belə bir ordunun qurulmasına niyə/səbəb urmuda yaşayan Azərbaycan Türklərinin öz qardaşları olan Osmanlı Türklərinə qarşı silahlanmağa qarşı çıkdıkdan sonra yaranmışdır. Yaradılan 30 minlik ordunun onsuz da/zatən 20 mini rus əsgərləri, bir qisimi müttəfiq, geridə qalanları erməni-aysoriler idi. fransa bu ordunun yaradılması üçün o zaman 200 min frank maliyyə dəstək təmin etmişdi. Ordunun başına rus əsgəri general Kozmin gətirilmişdi. Petros Aga, İbrahim Xan da bu bölgədə fərqli vəzifələrə gətirilmiş idilər. Bu ordu yarandığı gündən təxminən 160 gün boyunca bölgədə Azərbaycan Türklərinə Türk ordusunun 1918-ci ilin avqust ayının 1de gəlişinə qədər olmazın zülmünü yaşatmışdırlar. 1918-ci ilin fevralın 22de erməni-aysor ordusu Urmu şəhərinə hücum etmiş və 3 gündəlik qanlı döyüşlərdən sonra şeheri ələ keçərərək toplu qırğınlar edərək şəhəri yandırıb yıxmış idi. Azərbaycan türklərinin uduzmalarına və erməni-aysor ordusuna qarşı sova bilməməsinə səbəb rus və kazak ordusunun bu bölgələrdə Osmanlıyla döyüşü bəhanə gətirərək yerli xalqda olan silahları toplaması idi.
Erməni-aysor birlikləri barbarlıq etdikləri bölgədə etnik azlıq təşkil etdiklərini və bir zaman onların bu pis əməllərinə köməkçi olan böyük dövlətlərin olmayacağını da göz önünə al/götürərək yaxın yerlərdə özlərinə müttəfiq axtarışa başladılar. Bu əsnada 1918-ci ilin aprelin 16da Binyamin Marşimon bir qrup tərəfdarlarıyla kürd şəbəkələrlə birlik təmin etmək üçün Cənub Azərbaycanın Cənublarında qaçaqçılıq edən İsmayıl Aga Simitko ilə Salmas şəhərinin qərbində yerləşən Köhneşehirde bir araya gəldi. Əvvəldən İsmayıl Aga danışıklarda Erməni-aysori ordusu ilə birgə hərəkat etməyə razı olsa da, sonradan erməni və aysorların kürdləri öz məqsədləri üçün istifadə etmək kimi planlarını anlayaraq görüşmələr zamanı Binyamin Marşimonun dəstəsinə hücum etmiş və Binyamin başda olmaqla gələn qrupun bir çohunu qətl etmiş idi. Əslində İsmayıl Aga belə addım atmaqla bu coğrafiyada özünə rəqib olacaq başqa liderləri aradan aparmaq və bu bölgələrdə Azərbaycan Türklərinə hücum etməklə onları yurdlarından qovmaq və köçəri kürd tayfalarını bu torpaqlara yerləşdirmək niyyətində idi. Gələcəkdə ismayıl Aga Simitgonun kürdlərdən toplanan dəstələri Urmu və Salmas şəhərlərində mərhəmətsiz qırğınlar etməkdə heç də erməni və aysorilerden geri qalmayacaqdı.
Kürdlərin etdiklərindən hiddətə gələn erməni-aysori birlikləri qisas almaq və Marşimonun naşını al/götürmək üçün Köhneşehre hücum təşkil etdilər. Bu hücum zamanı yol boyunca qarşılarına çıxan müsəlman kəndlərində də mərhəmətsiz qatillər töretdiler. Köhneşehirde baş tutan silahlı qarşıdurmalar nəticəsində yenə də ölən çohunlukla Azərbaycan Türkləri oldu. Köhneşehirde etdikləriylə kifayətlənməyən erməni-aysori birlikləri Urmuya döndekde 24 saat boyunca eyni kaliyamları bu şəhərdə də etməklə davam etmişdirlər. Tək tərəfindən bu bir neçə gün içində təxminən 60 min vətəndaş insan qətl edilmiş idi. O zamanın canlı şahidləri olan qocalar sonral xatirələrində erməni-aysor birliklərinin vəhşiliklərindən ürək ağrısı ilə bəhs edərək qadınlara edilən təcavüz, uşaq, qoca, hamilə bilmədən edilən qatillər şəhərdə bir cəhənnəm atəşini xatırladırmış. Şəhərdə Türk-müsəlman icazəs(n)i itələyərmək üçün şəhərdə binaları belə yandırıb-yıxırlarmış.
Bu cür hadisələrə silahsız burakılmasına baxmayaraq Azərbaycan türkləri də reaksiyasız qalmamağa işlə/çalışmışdırlar. Şəhərdə az qruplar halında olan bəzi silahlı türklər şəhəri tərk edərək ətrafdakı kəndlərə sığınmağa başladılar. Və bu anda Urmu gölünün sahillərində yerləşən Ensel mahalında Qazıntım Xan Quşçulu adlı biri kəndlərdəki silahlı ərləri bir yerə toplamağa başlamışdır. O Quşçu, Qarabağ, Qapıçı, Mugatıl, Gövercin qala, Necefabat, Barı və başqa kəndlərdən gələn silahlı türkləri müdafiə etmək üçün birləşdirməyə başlamışdır. Qazıntım Xan yaratmış olduğu kiçik bir ordu qrupu ilə Urmu gölünün yaxınlarında yerləşən Qırxlar qalasında (xalqın böyük bir sevgisini və hörmətini qazanan Qazıntım xanın şərəfinə bu qalanı günümüzedek Qazıntım-qalası və ya Qazıntım-daşı kimi adlandırmışlar) yerləşərək Azərbaycan türklərinə qarşı erməni və aysorların, daha sonra isə kürdlərin etmiş olduqları qırğınlara qarşı mücadile aparmıştır.
Ənzəl əlinin Qazıntım Xan tərəfin tərəfindən gözətçiyə olunduğunu görən erməni-aysor dəstələri bu dəfə Nazlı əlinə doğru irəliləmiş və qırğınları orada töretmeye başlamışdırlar. Nazlı əlinin bəzi kəndlərində də (Qəhrəmanlı kəndi) yerli xalqın silahla müdafiə etməsini görüncə bu əldə yerləşən Əli Pencesi və Buzoy dağlarına toplar yerləşdirərək, oradan top atəşləriylə kəndləri yerlə bir etmişdirlər.
Bu vaxt Cənub Azərbaycanın Qərbində az əvvəl haqqında bəhs etdiyimik kürd tayfalarından toplanmış silahlılar da Aprel ayının ortalarında aktivləşərək erməni və aysor birliklərinin etdiklərini Azərbaycan Türklərinə qarşı etməyə başlayır. Kürd şəbəkələr İsmayıl Aga Simitko, Şeyx Esedullah kimi liderlərinin bayrağı altında birləşərək kəndlərə hücum etməyə, vətəndaş insanları qətl etməyə başlayırlar. O dövrdə bu coğrafiyaya baxdığımızda sanki fərqli millətlərin Azərbaycan Türklərini qətl etmək yarışması gedirmiş kimi görmekdeyik.
Lakin çox keçmədən Osmanlı ordusu qardaşlarını bu zülmlərdən qurtarmaq üçün Cənub Azərbaycana doğru hərəkətə keçir. 1918-ci ilin avqustunun ilk başlarında türk ordusunun bu bölgəyə gəlişini duy/eşidər duy/eşitməz 45 minlik erməni-aysori ordusu daha da cənublara Sayınkale, Dikanlıtepe istiqamətində çəkilməyə başlayırlar. Bunu da söyləmək lazım ki, Urmu şəhərinə Osmanlı ordusundan əvvəl qayrinizəmi birliklər olan kürd dəstələri (Begzada, Herki, Zaza kürd tayfaları bu zaman bu birlikləri təmin edirdilər) girirlər ki onlar da şəhərdə talanlarla məşğul olurlar. Lakin sonradan şəhərə girən Osmanlı ordusu şəhərdə nizam yaratmaq üçün günahkar kürdləri edam edir. Bundan başqa şəhərdən qaçmağa zaman tapa bilməyən erməni-aysori şəbəkələrini həbs edərək xalqın muhakimesine verir. Osmanlı ordusunun Urmu şəhərinə gəlməsi xalq tərəfindən böyük sevgi və coşguyla qarşılanır. Bu ordunun gəlişiylə xalq nəticəs(n)i müəyyən olmayan daha böyük fəlakətlərdən xilas olmuş olur. Cənublara doğru geri çəkilən erməni-aysor ordusudursa Fransa və İngiltərənin əmriylə Hemedan şəhərinə gəlməli və oradan da gələcəkdə İraq torpaqlarına yerləşdiriləcəkdilər.
Cənuba doğru çəkilməkdə olan erməni-aysori birliklərini bu dəfə Azərbaycan fədailəri qarşılayır. Bu fədailərə “qanunidə” (konstitusiya) inkilapı zamanı (1909-1911) Urmu encumeninde məşhur fədailərdən olan Cemşit Xan Afşar (Mecdülseltene Afşar) öndərlik edirdi. Bunu da söyləmək yerinə düşər ki, “qanunidə” inkilapı zamanı Kacar dövlətinin şahı Muhammedali Şah Osmanlı dövlət hökmdarı Sultan Abdulhamitle razılaşaraq Urmuda inkilapı yatırtmaq üçün Şərq Anadoludakı silahlı kürdləri bu bölgələrə burakmış və o zamandan Azərbaycan Türklərinə qarşı qırğınlar töredilmişdir. Bu dövrlərdə Cemşit xan kürd şəbəkələrinə qarşı inadla döyüşməklə də xalq arasında şöhrət qazana bilmişdi. O soyqırım zamanı (1918) Türk ordusunun Urmuya gəlişindən sonra qırğınçılara qarşı döyüşmək üçün Tebrizden Urmunun cənublarına Koşaçay mahalına gələrək fədailəriylə düşmən qüvvətlərinə hücumlar təşkil edir. Bu hücumlardan ziyan görən erməni-aysori qüvvətləri sürətlə Sainkaleye çəkilərək burada çəkmiş olduqları zərərin evezini qırğınlar töretmekle çıxaraq daha sonra yubanmadan Tikanlı Dərəyə, oradan Hemedana çat/yetişərək ingilis-Fransızlarla birləşərək İraqa keçirlər. Cemşit Xan Afşarın aparmış olduğu döyüşlər Urmudaki qırğınların evezini verməsə belə qismən də olsa qisasını al/götürmüş oldu. Bununla düşmən qüvvətləri Azərbaycan Türklərinin necə əzmli və döyüşkən bir millət olduğunu anlamış olacaq.
Lakin edilən soyqırımın yaralarını bir daha tarixdə heç bir şey sağaltmayacakdır. 17 mart 1918 ili günü qırğınlar özün ən acı/ən ağrılı nöqtəsinə çat/yetişmişdi. Taşnak ermənilərin və onlara birləşən aysorilerin etmiş olduqları barbarlıqlar nəticəsində statistikalarda söylendiyi kimi 1914-1918 illər arasında 200 mindən çox Azərbaycan türkü qətl edilmiş, Urmu elinə o zamanki pul birimiylr 100 min diviziya zərər dəymiş mindən çox gənc qız təcavüzə uğramış, eyni zamanda bu qırğınlar nəticəsində bölgədə tifus, vəba və başqa infeksion xəstəliklər insanlar arasında yayılmışdır. Minilliklerin mədəniyyət mərkəzi olan Urmu yerlə bir edilmişdir.
Bu hadisələr zamanı eli tərk edərək köç edənlər də az olmamışdır. Istatistik məlumatlarda bu coğrafiyadan 15 min vətəndaşın başqa yerlərə köç etməsi və döyüşdən sonra onların tək tərəfindən 2 minin geri dönməsi haqqda da məlumat vardır. Rəsmi qaynaqların verdiyi məlumatlara əsasansa yüzlərlə kənd ümumen yer üzündən silinmişdir. Bu vaxt Urmu şəhərinin də yarıdan çox da hissəsi dağıntılara uğramışdır.
Osmanlı ordusunun gəlişini duy/eşidən Şimal Azərbaycanda eyni vəzifəs(n)i edən, yəni vətəndaş xalqı qətl edən bir qrup ermənilər Andranikin əmrində Araz çayını aşaraq Cənub Azərbaycana Asmağınlı ordusuna arxadan zərbə vurmaq üçün hərəkata keçsələr də Hoy şəhərində toplanan Azərbaycan fədailəri onlara müqavimət göstərərək geri çəkilməyə vadar etmiş idi. Lakin geri dönərkən də Andronik silahlı birlikləri ilə kəndlərdə qırğın və dğıntılar etmədən geri dönməmiş idi. I Cahan Döyüşünün bitməsi ilə Osmanlı qüvvətləri də məğlub olmuş bir ölkənin ordusu olaraq bir çox yerlərdən olduğu kimi Urmu elini də tərk edərək geri dönməli olmuşdu. Bu zaman Osmanlı ordusu ilə bu yerlərə gələn kürd silahlı əsgərləri geri dönməyərək cənub bölgələrində hayla silahlı basqınlar edən qatil İsmayıl Simitkonun əmrinə girmiş idilər. İsmayıl Simitkonun yaxşıca artan silahlı qüvvətləri daha iki il Urmu, Salmas, Sulduz, Köhneşehir kimi yerlərdə teror və qaçaqçılıqlarına davam etməklə Azərbaycan Türklərinə zülm etməkdə davam etmişdilər. Bunun qarşısını 1920lərdə Cənub Azərbaycanda yaranmış olan Azərbaycan Demokrat Partiyası (Şeyx Məhəmməd Hiyabani bu hərəkatın lideri idi) öndərlinindəki fədailərin mukavimeti nəticəsində alınmışdır.
Göründüyü kimi dünya bu cür soyqırımları zamanında önlemediyi və zamanında düz qiymət vermediyi üçün zaman-zaman bu kimi hadisələr təkrarlanmışdır. 19 əsrin başlarında erməni-aysor-kürt millətinin bu bölgədə yürütdüyü terorçu faliyyeti unudulduğu üçün daha sonralar özünü 1980lərdə Sulduz qırğınında (İranda baş vermiş İslam inkilapından və iran-İraq döyüşündən ölkədə yaranan komplekslikdən faydalanan kürdlərin Azərbaycan Türklərinə qarşı etdikləri qırğın), 1990larda Qarabağda (Sovetlərin yıxılmasından sonra yaranan siyasi təxribatdan faydalanaraq Azərbaycanın Qarabağ torpaqlarına iddia edərək işğal edən və bu zaman Azərbaycan türklərinə qarşı soyqırım edən ermənilər qəsd edilir) yaşanan soyqırımlar tekraren eyni ssenariləri izləmişdir. İndiki vaxtda insanlığa qarşı böyük bir cinayət olan soyqırımların siyasi diyil gerçək tarixi baxımdan araşdırıb dünyaya eşitdirməsək, bu kimi hadisələrin tekraren baş verməsini kimsə zəmanət verə bilməz.