اورمو سوی قیریمی

جیلولوق فاجیعه‌سی؛ 1918-جی ایلین مارت آییندا، مین‌لرجه آزربایجان تورک لری‌، اوزل‌لیک‌له اورمیه، خوی و سالماس شهرلرینده یاشایان‌لارین ائرمنی‌لر و جیلولار (آسوری‌لار) طرفیندن سوی‌قیریما معروض قالدیق‌لاری حادیثه. بو سوی‌قیریم ‌دا 200 مین الی 500 مینه یاخین آزربایجان‌لی شیعه موسلمان اولدورولموش‌دور. قتله یئتیشنلر او زامان‌لار گونئی آزربایجان‌دا یاشایان‌لارین یوزده 15 ین شامیل اولور.

تاریخی زمینه‌لر تجدد روزنامه‌سی‌نین متنی ائرمنی‌لرین و آسوری‌لرین حامی‌لری و مشوویق‌لرینه عایید آزربایجان تورکجه‌سینده و عثمانی تورکجه‌سینده جیلو آدلانان ائرمنی‌لر و تورکییه آسوری‌لاری، بیرینجی دونیا موحاریبه‌سینده عوثمانی حوکومتینه ضربه وورماق قصدی‌له روس‌لارلا ال بیر اولوب عوثمانی حکومتینه قارشی چیخدیلار. عوثمانی حکومتی بو توطئه‌دن خبربیلیب فیتنه‌نی سوندروب و قالان آسوری‌لر و ائرمنی‌لر باتی آزربایجان ایالتی‌نده اولان اورمیه و سالماس شهرلرینده یئرلشیب‌لر. اونلار مسیحی بیر حوکومت یاراتماق نییت‌ایله بو منطقه‌ده ساکین اولان زمان نیظامی قووه‌لر تشکیل ائدیب موسللح اولوب، ایلک اونجه روسییا و سونرالار (روسییا آزربایجان تورپاق‌لارین ترک ائدن‌دن سونرا) بریتانییا کومک‌لیک‌‌لری‌نن 10 مین نفری ارتئش ساهمان ائدیب و ایران حوکومتین ضعیف‌لیگیندن ایستفاده ائدیب و 1396 جی شمسی ایلینده اورمیه شهری‌نی ایشقال ائدیرلر. اورمیه‌ده عسگرخان دروازه‌سی‌نین قاباغی – آسیلان مشروطچی لر و بالو کندینین حاجی لاری اورمو شهری‌نین مسیحی‌لری روس‌لارین بو شهره گیریشیندن اوزلرینی اونلار ساری یاخینلادیب و کوردلرین ائتدیگی اذییت جوروندان موسلمان‌لاری شهرده و کندلرده اذییت وئریب و بو مساله موسلمان لار آراسیندا بیر بویوک کودورت باعیث اولدو. موسلمان‌لار روس‌لارین قورخوسونان بو مساله‌نی دیله گتیره بیلمه‌میش‌لر ماشیمون نان بازیل نیکتین روس کونسول اورمو دا 1915 اونجو ایل ده بازیل نیکتین روسون کونسول اورمو شهرینده ارامنه و جیلولارین عثمانی دن گئلمه لرین من تانیدیغیم ایران کیتابیندا بئله یازیب : آسوری لرین روحانی رئیس لری مارشیمون آدیلا بیر ادام دی بو موقع ده روس ژنرال نی گورمئق اوچون گئلمیشدی اونان همدست اولوب و تورکلر علیه ده اولان جنگلر ده شرکت ائلیه . نستوری قبایلین روحانی ریاستی مارشیمونونان دیر بونار سانجاق و گیاور و وان ویلایتینده ساکینی دیلر نستوری لرین اجتماعی باخیمینان ائله بیر فرقی لری اوزو قونشولارینان (کوردلر) یوخلاری دیر.سانکی بو تفاوت فقط بون دا گورونور کی هر طایفانین باشیندا بیر کشیش وار و اولارین حکومتی تشکیلالاری تقریبا روحانی دی و عشیره صورتینده یاشییلار هر قبیله نین اوزونه عایید بیر رئیسی وار ملیک آدلانیر بو قبیله لر هئچ بیر زامان ساییلمییب و هئمئشه تورکیه نین اقتیدارلی مامورلارینان اوزاق گئزیب و داغلارین چئتین لیک ده اولان دسترسی یئرلرده ساکین دیلر بولارین سایی شایید 30 الی 50 مین نفر اولا . مارشیمون نئچه مین نفری بو قبایل دن یغیب و ایستیردی تورکلرینن ووروشا تورکلرین وئردیگی جهاد بونا عایید کی :مسیحی استعمارگرلرین علیه نه دعوت ائتمیش دیلر کوردلر آزادلیقینان مسیحی لرین اولودور میئک لرینه و غارت ائدمئک لرینه باشوئرسینلر سانکی بولارا باخمیاراق تورکلر مارشیمونی استانبولا دعوت ائدیب اونا اطمینان وئرلر سانکی مارشیمون بو اطمینانا توجه ائتمییب و عوثمانلی دولتینین علیه نه عایید استقلال اعلام ائتدی و فقط بیر یول تاپیب اودا روسلاریلا سازش ائتمکی دیر عوثمانلی امپراطورلوقوندا ائرمنی لرین درجه لری و حکومت ایشلرینده گیریشلری: آذربایجان دا و آنادولی دا ائرمنی لر تامین ائدیکلری مالی و جانی دان سونرا سئربازلیقا گئتمک دن معافیدیلار . و یاخشی ترین شوغلولاری شهرلرده موسلمان لارین سایاسیندا ائرمنی لر و آسوری لر اوچون وئریلمیشدی حتا ائرمنی لرین بیری بیر دوره عوثمانلی امپراطورلوقیندا صداعظم لیقه منصوب اولوندو امما روس واینگیلیس سیاستی ائرمنی لر و آسوری لر عوثمانلی دولتینین قارشیسینا چیخادی. محمد امین رسول زاده ایرانین انقلاب مشروطه گزارشلری کیتابیندا یازیر 1909 اونجو ایل ده پتروس افندی اورمونون شهبندری عوثمانلی رئیسی دیر. پتروس افندی مارشیمونون اولئنن سونرا مسیحی لرین مسلحه قواسینین رئیسی اولدی کوردلر طرفیندن دیگر بیر نومونه آشوری‌لر سوی‌قیریمیایکی و یا اوچ گون اورمیه سوی‌قیریمی دان سونرا آسان‌لیق‌لا بیر‌ بؤیوک شهری اله آلدیلار. مارشیمون اوزده دئیردی کی بو سوی‌قیرم‌یله مووافیق دئییل وایسته‌ییر بو موضوع‌دان اوزاق دورا آمما دریندن فیکری سالماسی توتماق و سیمیتقولا گوروشمک وبیرلشمک‌ایدی.کسروی یازیر (بو ایکی نفر ایلشیب دانیشانان سونرا مارشیمون سوزلری باشلییاراق بیز اولارین تام سوزلریدن خبریمیز یوخ سانکی سیمیتقونون دیلینن چیخان بونان عبارت اولموش دور مارشیمون اونا دئیب : ایندی کی کوردستان آدلانان یئرلر بیزیم یئرلرمیز دیر سانکی بیزیم آیریلیق دینیمیز ده بیزلری بیر بیرمیزی آییریب .هر حال دا گئرک بیزلر بیرلئشک و بو یئرلری الیمیزه کئچیدیب و بیرلیکده لیکده یاشامالییق سونرا دئیب بیز سپاه بئسیج ائتمیشیک ، سانکی آتدی میز یوخ ایر سیزده بیزلرینن اولاسیز هابئله اتدی نیز اولاراق گئدیب یول اوسته تبریزی ده آلاریق) بو جلسه نین قورتولوشونان سونرا هر ایکی نفر بیر بیرینن ال وئریب و بیربیرنه ال بیرلیک قرار قویب لار مارشیمون اتاق دان چیخیب کالسکه یه گئدیب و اونا مینن زامان سیمیتقو اونی نیشانا توتوپ طاپانچا نان مارشیمونی اولدروب سیمیتقونون طاپانچاسی سئله ن زامان کوردلر آسوری لر بیر ثانیه نین عرضینده هامیسی نی اولدورب بیر حالدا اولاردان بی ایکی نفر دن سونرا هامی سی اولدرولدو مارشیمونون سیمیتقو الی‌نن تئرورو و اورمو شهری‌نده باش وئرمیش سوی‌قیریم (حاج خان مسجیدی – آوشار ائلی‌نین – مارشیمونون اولوموندن سونرا باش وئرن سوی‌قیریمی) دوشنبه گونو اسفند آیی‌نین 27-سی، 1296 شمسی ایل‌ده، مارشیمونون سیمیتقو طرفیندن تئرور خبری اورمو شهرینده یاییلدی. جیلولار بو تئرورون کوردلر طرفیندن اولماغینا باخمایاراق، 24 ساعات موددتینده اورمو موسلمان‌لاری‌نین علئیهینه عومومی قتل عام تورتدی‌لر. بیر خالقی کی بو چاغیرلمامیش قوناقلاری آچیق اورگینن قبول ائدیب و قوناق سئورلیک ده هئچ بیر زاد دان چئکیلممیش لر بو سوی‌قیریمصابحی گونون گون اورتا سینا قئدر دوام ائتدی بو تاریخی فاجیعه نتیجه‌سینده 70 مینه یاخین اینسان اورمو شهری‌نده هلاک اولوب‌لار.”رحمت اله توفیق” اوز کیتابیندا یازیر: میرزا محمود اصولی مجتهد جیناب‌لاری آللاه خاطیرینه و آللاه ریضاسی‌نا گوره اولولرین دفن ائتمه‌یین ایسته‌دی. من‌ده اورک‌دن قبول ائدرک دوکتور شد موحافیظ‌لری‌نن برابر و 100 نفر یاردیم‌ایله صاحیب‌سیز اولولری ائولردن، کوچه‌لردن ییغیشدیریب، حاج خان مسجیدی‌نین قاباغیندا بویوک یئر قازیب اولولرین هامیسین بیر-بیری‌نین اوستونه ییغیب، توپراغا تاپشیردیق. سید محمد پیشنمازین اولدورولمه سی بویوک جیلولار و ائرمنی لرین وحشی لیک و فجیعه صورتینده قتل عام لارینئچه نفر سید محمد پیشنمازین (حورمتلی و مجرب لی سادالاردانی ده) ائوینه وارد اولوب و اسلحه ایستئیب لر او جیلولارین جوبیندا دئیب آغالار سیزین اوزونوز ده بیرسینیز من روحانی یم منده اسلحه تاپیلماز منیم اوچون اسلحه هئچ بیر احتیاج دئییل و اونان تانیشیلقم یوخ داوا ، جنگ اهلی دئییرم. سانکی جیلولار توجه ائلمیب بو سوزلره اونی تپیک و تفنگین فنداقینان ووروب و اصرار ائدیللر که اسلحه سین وئرسین اما گئنه بو سید اله و اونون پیامبرینه آن ایچیب دئییر اینییچان نه منیم اوزوم و نه ائلیم اسلحه اوزه گورمییپ لر. سانکی گئنه جیلولار توجه ائتمیب بو سوزلره قلینجینان اونون ساغ الینی قطع ائلیب بلکه اوز اسلحه سین وئره. سانکی بو سیدین اسلحه سی اولمیاراق التماس ایله دئییب منیم اسلحه م اولسایدی وئرردیم . من اسلحه اهلی دئییرم و ایندییچان منی سیلاحلی گورمویوب لر . سانکی جیلولار جواب ایله اونون سول الینه و ایلک دفعه لر ده ساغ قیچی نی ، سول قیچی نی قطع ائدیب سونرا اونون جسدینی دورغوراق دوغوراق دوغرویوب اوجور ایله اوتاقین تامام دویارلاری قانا بیلشمیش چوخ عجیب بیر صحنه اولاراق هر کسی ناشیر ائدر کن اضطراب باسیردیی. ائرمنی لر طرفیندن اولان شهر نظمیه سینین رئیسی الکساندر مناسریانس ملی آشور مجلیسین طرفیندن مامور اولوب محلینه گئدیب و پیشنمازین قتلینه عایید تحقیق ائده . بو شخص او مرحومون ائوینه وارد اولانان سونرا اونون داغیلان و پارچالانمیش الرینی و قیچ لارینی ،بدنینین اعضاسینی گوروب ستادا قاییدیب اوز هم قطارلارینا و دوستلارینا بئلنچی بیر خطاب ائیله دی : گئدین دعا ائدین گوی لرده و یئرلرده هئچ بیر آلله اولماسین یوخسا بو اولدورمقی و یاردیغینیز صحنه نی گوردوم یقین ائتدیم ایر آلله ی اولا اونان غضبی و قهرری بوجور اولدورمق لر اوچون نه سیزلر اوچون یوخسا تامام دونیا مسحیی لرینه عایید اولاجاق بو سید او قئدر اخلاق خوش و یاخشی یئریشک اولارق اورمو شهرین اهالی سی بو فجیعه نی ائشیدنن سونرا اوز اولولرینی اونودوب و اونون حالینا عزا ساخلایب لار

مسیحی‌لر طرفیندن اورمو حاکیمی‌نین تئرور اورمیه‌دا سردار آدلانان تاریخی مسجید عظیم‌السلطنه سردار آقاخان‌ین اوغلو اورمیه‌ شهرین بویوک باشلارینان ساییلیردی. بو کیشی‌نین جددی اورمیه‌ده قولام‌خان راستانین اوولینده عبدالصمدخان مسجیدین دوزلتمیش‌دیر. بو مسجید، اورمیه شهرینده، ایکنجی بویوک مسجید ساییلیر‌دی .سونرا‌لار عظیم‌السلطنه سردار اونو مرمت و ساهمانلادیب سردار مسجیدی آد‌یلا شوهرت تاپمیشدی سردار جیلولوق واختی اورمیه شهری‌نین حاکیمی اولوب و بو انتیصاب و اینتخاب‌دا مسیحی‌لرین اوز طرفیندن اولونموش‌دور رحمت اله توفیق یازدیغی کیتاب تاریخچه اورمیه‌ده سردارین ترور اولدوغونا بئله ایشاره ائدیر: “شعبان آیی‌نین (1336 قمری) آخیرلاریندا بیر نفر فرهاد آدی‌لا مسیحی وزیر‌آباد کندی‌نین رعایالاری‌نان گوندوز ایشیغی‌لا دارالحکومه‌یه گئدیب سردار و میرزاعلی‌آغا مویدالاسلام اوتاق‌دان چیخیب و اندرونی عمارتی‌نه گئتدیگی زامان‌دا هر ایکی‌سینی اورتاداکی دهلیزده گولله‌له‌ییب و ایکی‌سی‌ده او دقیقه جان وئریرلر. قاتیلین اوزو ده بیر نفر قئیری معروف مسیحی‌دیر اسلحه الینده سردارین ائویندن خارج اولور گئدیب…”  اورمیه کندلرین‌ده باش وئرمیش حادیثه‌لر اورمیه بولگه‌سی‌نده سوی‌قیریم اولان داغ عسگرآباد کندین دیوارقالاسی ،و ایندی بو شراییط‌ده قالیر اورمو بولگه‌سی‌نین بوتون کندلری اورمونون اوزو کیمی بو حادیثه‌ده آغیر ضربه‌لر گوردو. آسوری‌لر چوخ‌لو کندلری غارت ائدیب ساکین‌لرین اولدورندن سونرا داغ عسگرآباد و قهرمانلو کندلرین هوجوم ائتدیلر. بو کندلر موحکم قالالاری اولدوغو اوچون چتین بیر شراییط‌‌ده جیلولارین الینه کئچدی و داها آغیر تلفات وئردی. داغ عسگرآباد کندیعسگرآباد کندی اورمیه بولگه‌سینده یئرلشن کندلردن‌دیرکی اونون جاماعاتی کندین بویوک حیصار و اوجا دیوارلارینا گوره جیلولار و ائرمنی‌لرین قارشی دایانیمیش‌لار، بونا باخمایاراق جیلولار و ائرمنی‌لر 21 شعبان 1336 هجری قمری‌ده (میلادی1918)کندین بویوک دروازه‌سینی توپا باغلایب و کندین ایچینه گیریب و بیر بویوک سوی‌قیریم توره‌دیب‌لر. نقل اولان‌لارا اساسن 200-ه یاخین بالاجا اوشاق، قادین و کیشی کندین مسجیدی‌نه پناه گتیریب‌لر آنجاق اونلارین هامیسی رحم ائدیلمه‌دن اولدورلوب‌لر  بو حادیثه‌دن جان‌لارینی قورتوران‌لارین دئدیک‌لری اساسیندا مسجیدین ایچینده اولولرین سایی‌نین چوخلوغوندان، اولولرین قانی مسجیدین ایچره‌سیندن ائشیگه سوزولورموش.  قهرمانلوکندی اورمیه بولگه‌سینده سوی‌قیریم اولان قهرمانلو کندی – کندین اربابی قالاسی‌، خارابا بورج‌لارینان سونرا بیر شئی قالمیر کندین اهالی‌سی جان و ناموس‌لارین قوروماق اوچون، جیلولار قاباغیندا شوجاعت‌لی دیفاع ائتدی‌لر. جیلولار گوج‌لو قووه‌لر و توپ‌خانا گتیرمه‌یه مجبور اولدولا. جیلولار کندی توپ‌خانایا باغلاییب، قالانین دووارلارین نئچه یئردن پاتلادان‌دان سونرا کندین ایچینه گیریب‌لر. قالانین قوروجولاری‌نین سیلاح‌لاری و موهوممات‌لاری قورتاریب و مسیحی‌لر قالایا گیریب قادین‌لارا، کورپه‌لره رحم ائتمه‌دن بوتون کند ساکین‌لرین اولدوروب، کندی غارت ائدیب‌لر.  اورمیه شهری‌نین بازاری‌نین اودتوتماسی اورمیه شهری‌نین بازاری‌نین اودتوتما کتیبه‌سی 16 جی رمضان ۱۳۳۵ فمری 15 جی گونون تیر آیی‌نین 1335 جی قمری ایل‌ده اورمیه شهری‌نین ساکین‌لری بازارین اودتوتماغینا شاهید اولورلار. بیر سیرا مردم داوطلب اولوب وساییل‌لرین ائشیگه چیخارتماسینا بازارین اودون سوندورمه‌یه چالیشیرلار. بو ایشی هئچ فایداسی اولمادان بازارین اونملی یئرلری اود ایچینده یانیب‌دیر. بویوک تاجیرلرین، صرراف‌لارین ،زرگرلرین حوجره‌لری هامیسی اود ایچینده یانمیش دیر، قالان موختصر بازارین آشاغی قیسمتیندن و بازارلرین موتوسسیط کسبه‌لرین حوجره‌لری اود توتمادان اوزاق قالمیش دیر. بازارین یانماسی خبری اوزامان “تجدد” روزنامه‌سی‌نده درج اولونوب‌دور.  کوردلر الی‌نن سوی‌قیریم اولان ائرمنی‌لر و جیلولار و عوثمانی تورکلری‌له ایلگی‌سیز ایددیعالاراورمیه در محاربه عالم سوز کیتابین (ایران‌ین خاریجی‌ایش‌لر ناضیرلیگی سندلری) رحمت‌اله‌خان معتمدالوزاره (اورمیه دا اولان ویزارتین کارگزاری‌نین یازدیغینا گوره: 1336‌جی ایل، شعبان آیی‌نین 11-ینده، بیر هئیت دولت علییه‌دن (ایران دوولتی) و آزربایجان‌دا خلیفه‌گری کل ائرمنی‌لر بو موضوع‌یا عایید ایداره ائتمک اوچون اورمیه‌یه گلیرلر. موسلمان و مسیحی خالقی‌نین حوضورون‌دا مجلیس تشکیل تاپیلیر بو مجلیس‌ده کی اولان میللت بیر قطع‌نامه صادیر ائدیرلر. اونلارین بیریسی موسلمان‌لارین و اوبیرسی مسیحی‌لرین الینده قالیر و اونون 3-اونجو بندی بوندان عبارت‌ایمیش : شمشه‌یوسف جیناب‌لاری مارشیمون پاتیریاک جیناب‌لاری وکیلی طرفینن ایظهار ائدیر بیز کوردوستان موهاجیرلری کوردلرین طرفیندن اولان تعددی و ظولمون الیندن اولان داوا‌دان قاباغجا و اوندان سونرا ایرانا گلمیشیک و سیزین اوچون‌ده معلوم اولدو بونلار بیزیم پناه گترین یئرده‌ده بیزدن ال چکمه‌دی‌لر و مارشیمون خلیفه‌سی‌نی اولدورب‌لر و اوزلری‌نین هدف‌لرینه و آرزولارینا یئتیریب‌لر و ایندی‌ده ایران دولتینن چوخ تشکوور ائدیریک اوز مملکتینده بیزیم اوچون امان وئریب و اونلارین ائولرینده یاشاییش ائدیریک و بوندان سونرا الله بیر یولو نیشان وئرسه و بیزی سلامت یئره هیدایت ائدسه بو فرق‌دن کی بیز ایران رعیتی دئییریک آمما حاضیریق ایران رعیتی کیمین ایرانین موطیع و امرینی قبول ائدک و دونیادا صولح برقرار اولانان سونرا وطنیمیزه قاییداجاییق یادا ایران‌دا رعیت‌لیگی قبول ائدیب قالاجاییق. ایران دولتی بیزی قبول ائتمزسه، بیزلری بیر سلامت یئره کوچوردوب ساکین ائدسین اورمو نامه‌لری، دانشیق و سندلر اورمو حکومتیندن، یازان اورمو حاکیمی محمد صادق میرزا معزالدوله: آزربایجان ایالتی یئتیشن نامه عایید آزربایجان ارامنه‌سی‌نین خلیفه‌گری‌سی‌ندن تاریخ : 1333 قمری ایل، شوال آیی‌نین 3-اونجو گونو نومره 203 اوجامان مقام ایالتین جلیله کبری دامت شوکته العالی حوضورویوز اوچون عرض ائدیرم. معلوم اولان قرار دان اورمو و سلماس شهرینده موسلمان‌لار و مسحیی‌لر آراسیندا بویوک ایختیلاف و داوا یارانیب و هرگون بیر بویوک فیساد و شوریش دوشور. سابیق دوست‌لوق کومک‌لیک بو ایکی میللت‌ین آراسیندا حاکیم‌ایدی ائله‌بیل ایندی بو دوست‌لوق بوتون‌لوک‌له هامیسی داوا و ووروشماغا دونوب و اونون عیللتی بونان عبارت‌دیر :اورمو شهرینه کوردلر وارید اولان زامان بو اشرار اورمو شهرینده مسیحی‌لر اموال‌لارینا ال اوزادیب و جنگ و غارت ائتمک‌دن موضاییقه‌لری یوخ‌دور و شهرین اطرافیندا بعضی مسیحی قیزلاری و قادینلاری زورلا توتوب آپاریپ موسلمان ائتمیش‌دیلر .و اوندان سونرا کوردلر قاییددیغی زامان اورمونون داغ‌لاریندا یاشییان نصرانی جیلولار اونلاری تلافی ائتمک اوچون چیخیب و غارت و جنگ ائدیب‌لر. بو ایش باعیث اولوب موسلمان‌لار و مسیحی‌لر آراسیندا ایندی بویوک بیر عداوت اولا. هر حال‌دا اونلار ائرمنی‌لر و جیلولار آراسیندا هئچ بیر فرق قویماییب‌لار. ائرمنی‌لر و موسلمان‌لار آرسیندادا بیر فرق قویماییب هر واخت حضرت اشرف دامت شوکته العالی بنده‌لری بو تزییقده قاباق‌لاری‌نی آلمایاراق سونرالار جلیله ایالتی دردی‌سره (دردسر) دوشوب و مملکت‌ده خارابالیق دوشه‌جک . سون عرضیم بودور: هر واخت حضرت اشرف بنده‌لری تعیین ائدسه‌لر موقررر اولسون بیر کومیسیون موسلمان‌لار و ائرمنی‌لر و مسیحی‌لر طرفینن تشکیل تاپیب و اورمو شهرینه گئدیب ایش‌لرین ایصلاح اولدوغونا عایید تلاش ائدیب و هر واخت بیر موسلمان و مسیحی اوز حددیندن چیخسا اونو تنبیه ائدیب تا اوبیری‌لر اوچون عیبرت مشقی اولا، هر حال‌دا حضرت اشرف بنده‌لری اوزلری اوز ایش‌لرینه موختاردیرلار. الا مر لامجد مطاع، آزربایجان ارامنه‌سی‌نین ناییب خلیفه‌سی محممدامین رسول‌زاده بیرینجی دئموکراتیک آزربایجان‌ین پرئزیدئنتی– ایرانین انقلاب مشروطیت گوزاریش‌لری کیتابیندا بئله یازیر: بیزی ساخلایالار روس لارین گلمک خبرینی ائشیدیب‌لر بونا عایید بیزدن سوروشورلار. جواب وئریریک صاباح گلجک‌لر .سئویملیک نشانه‌لری آسوری‌لارین اوزلرینده گورونور. بیلله‌نیر چوخ‌دان‌دان گوزلری یولداایمیش .اونلارین بیری او لحضه‌ده آروادینا طرف، کی باش‌دان آیاغا آغ پالتار گئییب، گئدیر و اوز دیل‌لرینه بیر سوز دئییر. سئوینج آروادین اوزونده بیلله‌نیر . روس سالدات‌لاری گلیر مسیحییت ائنئرژی و قووت تاپیر کوردلر داها غارت ائده‌بیلمزلر مراجع‌ین فیتواسیموجتهد میرزا فضل اله دونیا موحاریبه‌سی زامانیندا اورمیه‌ده عوثمانلی‌امپیراسی‌نین دستک ائتدی و روس‌لار وآندرانیک، ائرمنی‌لر باشچی‌سی و آسوری‌لر علئیهینه جیهاد اعلان ائتدی.

ائرمنی آندرانیک‌ین ایروان‌دان خوی شهری‌نه هوجوم ائتمه‌سیداشناک ائرمنی‌لر ایروان شهری‌نین موسلمان‌لاری‌نی سوی‌قرریم ائدندن سونرا 1918-اینجی ایلین ژانویه‌سین‌ده و ائرمنیستان آدی‌لا جمهوری تشکیل ائدندن سونرا 1297 شمسی ایلی‌نین خوردادینین 7-اینجی گونونده بویوکائرمنیستانی یاراتماق اوچون وان – ایروان – نخجوان یولونو بیربیرنه وصل ائتمه‌گی لازیم گوروب و هر یول‌ایله اولسون، خویو آلماغی قصد ائتدی بونا گوره 1297 ایلینده صوبح شفق‌دن ائرمنی‌لرین ایزلری خوی‌ون اطرافیندا گورونور و گون اورتاسینا قدر شهرین یاری‌سین موحاصیره ائدیرلر. خوی اهالی‌سی‌نین موقاویمت ائتمه‌سی‌ندن اوگو‌ن‌لرده چالیشان‌لار یادلاریندا بئله آدلار قالیب: شیخ فصل‌اله حجت الاسلام، آغا ابراهیم، حاج ابراهیم، حسن علی میر پنجه، حاج محمد رضا خان پارسا و …خوی شهری‌نین مراجع تقلیدین فتواسی ائرمنی آندرانیکین چئکدیگی هوجومون قارشی‌سیندابو زامان‌دا ایکی نفر خوی شهری‌نین روحانی‌لرین‌دن ، حجت الاسلام و آغا ابراهیم مجتهد بیر ایشه بئله ال ووروب و غیرتی و دیره‌نیشی خوی‌ون جاوان‌لارین‌دا جوشا گتیریب و اولاردا سلحشورلوق روحیه‌سین اویاندیردی. بو معنی‌ده اوول حجت الاسلام اوروجلوق آیی‌ندا خوی اهالی‌سی‌نه دئییب ایها الناس بو گون هرکس اوروج اولسا گوناه ائله‌ییب بوگون کی گون‌ده اوروج توتماق حارام‌دیر ایفطار ائدیب و دوشمن‌لرینیزدن ووروشماغا باشلایین .  ائرمنی لرین بویوک ائرمنیستانین تکشیل ائدیک لری ناکام قالماسیکاوه بیات – توفان بر فراز قفقاز کیتابیندا یازیر بو شکست ائرمنی لرین اومیداونو بویوک ائرمنیستان نین تشکیل تاپماسینا بین نن آپاردی اولارین قالان مسلح سربازلاری دا پیس بیر وصیبتی نن اوزلرینی ایروانا چاتیردیلار و بیر بویوک لیک ده غائیله کی ایرانین استیقلال ارضی سی اونا باغلی دیر خوی شهرینین چالیشیق لارینان ناکام قالدی . بیر بویوک اونملی نکته بودور کی آندرانیک قاییدان باش نخجوانین یاخینلیقیندا ایکی بویوک کندی کادینلی و اوشاقلی بارابار هامسین قتل عام ائتدی. خوی‌ون اهالی‌سی‌نین موقاویمت ائتدیگی و عوثمانلی قووه‌لری یئتیشمک‌له ائرمنی‌لرین هوجومو سینیب و دالا قاییدیب عقب نیشینی ائتدی‌لر[خوی شهری‌نین نیجاتیندا عوثمان‌لی قووه‌لری‌نین رولوخوی‌ون اهالی‌سی‌نین موقاویمت ائتدیگی و عوثمانلی قووه‌لری یئتیشمک‌له ائرمنی‌لرین هوجومو سینیب و دالا قاییدیب عقب نیشینی ائتدی‌لر