خوی قلعه تاریخی ملت ترک

شهر و دیار آزربایجان آزربایجان جنوبی (نقل از نشریه راه نو – ارگان اطلاع رسانی تشکیلات راه ملی آزربایجان جنوبی – شماره ۱ – آذر ۱۳۹۵)

«خوی» قلعه‌ ی تاریخی ملت ترک

شهرستان خوي در ایالت آزربايجان غربي با پهنه اي حدود ۳۰ كيلومتر مربع در شمال این ایالت واقع شده است.

شهر خوي در عرض جغرافيايي َ۳۲ و ْ۳۸ شمالي و طول جغرافيايي َ۵۸ و ْ۴۴ شرقي قرار گرفته است و ارتفاع آن از سطح دريا ۱۱۰۳ متر مي‌باشد.

شهرستان خوی دومین مهمترین شهر آزربایجان غربی و در شمال غربی‌ترین نقطه آزربایجان جنوبی و در مرز کشور های جمهوری آزربایجان و جمهوری ترکیه واقع شده‌است.خوی اولین شهرستان با وسعتی بالغ بر ۵٬۵۴۸ کیلومتر مربع درآزربایجان غربی است و با جمعیت بالغ برحدودنیم میلیون نفر دومین شهر این ایالت از نظر جمعیت است؛ و همچنین اولین شهرستان از نظر دارا بودن مسلمان شیعه در آزربایجان غربی است.

(بالغ بر نود و پنج درصد اهالی خوی تورک می‌باشند و حدود چهار الی پنج درصدازجمعیت خوی را اکرادی شامل میشوندکه درجریان مبادله ارضی مورخه دوم بهمن۱۳۱۰ بین حکومت رضا خان ودولت تورکیه، درقالب ساکنین روستای قطور و اطرافش جزء حومه ئ خوی قرارگرفته اندو…..)

خوي بعلت همسايگي با دو كشور خارجي در گذشته هم داراي اهميت نظامي و سياسي بوده است. صرف نظر از وضع ظاهري شهر كه حاكي از تجاري بودن آن است. طبق مدارك موجود خوي از زمان‌هاي قديم اهميت بسياري داشته است. پيش از اسلام ، شعبه اي از بزرگ راه معروف ابريشم كه شرق و غرب را به هم متصل مي‌نموده از خوي عبور مي‌كرده است. درصدر اسلام طبق نوشته اصطخري و نقشه موجود در كتاب المسالك و الممالك ، راه و مسیر تردد شناخته شده‌ای كه عربستان را به ماوراي خزر وآراز( ارس) و اردبيل و مركز آزربايجان وصل مي‌كرده از خوي مي‌گذشته است.

(مشهوراست که ازحدود دوقرن اخیر به قبل، هربازرگان و تاجری از منطقه که درکشور چین اقدام به تجارت میکرد ، زمانی دارای اعتبار بود که مشخصاً کسی از تجار بازار خوی وی را ضمانت کرده باشد….و قطعاً این موضوع با قوم معروف ومشهور مسلمان وتورک «خویی» باقریب به یکصدوده میلیون نفرجمعیت درکشور چین بی ارتباط نیست)

توضیح اینکه جاده معروف ابریشم در فاصله ۲۵ کیلومتری شمال غربی خوی در جاده چالدران بالاتر از (قوردیک قفه سی) رد می‌شد که در زبان محلی به این جاده ابریشم (دوه اوچان) محل پرواز کردن شتر میگفتند چرا که بعلت سرازیری شدید این جاده شتران با مال التجاره با سرعت زیاد حرکت نموده چنان‌که گویی پرواز می‌کردند.

گفتنیست پیشینه این شهر، به سه‌هزار سال پیش برمیگردد. با مطالعه منابع تاریخی و سفرنامه‌ها از جمله سفرنامه ناصرخسرو مطالب قابل توجهی درباره خوی بدست میآید و….

در دوران صفویه، شهر خوی به دلیل مجاورت با مرز امپراتوری عثمانی، از نظر استراتژیک اهمیت بالایی داشت. در ۹۲۰ ه. ق/ ۱۵۱۴ م، شاه اسماعیل صفوی، از سلطان سلیم یکم ، در جلگهٔ چالدران در حدود هفتاد مایلی خوی، شکست سنگینی خورد.

خوی در دوران قاجاریه، به دلیل نزدیکی به مرز روس‌ها، از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار بود. هنوز بقایای دیوارهای دفاعی شهر که به درخواست فتحعلی شاه، به دست ژنرال گاردن در قرن سیزدهم هجری قمری/ نوزدهم میلادی در اطراف این شهر ساخته شده، امروزه به چشم می‌خورد. خوی زمانی هم شاهد درگیری شدید بین ملی‌گرایان و سلطنت‌طلبان در جریان جنگ‌جهانی اول هم بوده است.

آثار تاریخی زیادی در منطقه خوی قرار دارد از جمله: مزار حضرت شمس تبریزی و برج شمس تبریز، دروازه سنگی، بقعه شیخ نوایی، مسجد مطلب خان، پل خاتون، بازار خوی، کارونسراهای خوی و اطراف آن، پل قطور، ساختمان شهرداری پیشین، کلیسای سورپ سرکیس، مسجد شاه «سید الشهداء» خوی، مسجد ملاحسن و آرامگاه پوریای ولی. علمدار خوی، امام زاده سید بهلول، زیارتگاه میر فتاح و آبشار بدلان ،غار علی شیخ، تکیه گاه حضرت ابوالفضل، انصار الحسین خوی (بالا امام زاده) را نام برد.

آرامگاه حضرت شمس تبریزی یکی از نمادهای ملی و هویتی ملت ترک خوی است که مردمان ترک این دیار همواره به آن بالیده و افتخار می نمایند . و یا به بیانی متفاوت، خوی شهر عشق مرید مولانا شمس تبریزی است. خوی به خاطر دارا بودن شکارگاه‌های زیاد مورد توجه شاه اسماعیل صفوی بود. شاه اسماعیل به خاطر آب و هوای خوش خوی زیاد به این شهر سفر می‌کرد و نقل است که شاخ قوچ‌هایی که در عمارت برج شمس تبریزی مشاهده می‌شود توسط شاه اسماعیل شکار شده‌اند. شاه اسماعیل با الهام از طبیعت زیبای خوی شعر می‌سرود.

خوی در میان کوه‌های بلند واقع شده‌است به همین دلیل آب و هوای آن در تابستان گرم و در زمستان بسیار سرد است. آب و هوای این شهرستان در فصل بهار بسیار دلچسب است. کوه چله‌خانه در مجاورت این شهرستان قرار دارد و نیز کوه اورین که برای مردم این شهر کوهی با ارزش و تاریخی است. منطقه بکر جهنم دره خوی یا به قولی دره قیریس که یک دره کاملاً بکر با کوه‌ها و صخره‌هایی است که از وسط شان راه عبوری دارند و ارتفاع آنها گاهی به ارتفاع یک برج ده طبقه می‌رسد که در بالا به همدیگر چسبیده‌اند. در این دره سرسبز جانورانی مانند خرس قهوه‌ای، آهو، و گوزن وجود دارند. شهر سرسبز و توریستی فیرورق – روستای علیشیخ – روستای وار و پسک – و منطقه قطور با آبگرم و درمانی آن یکی از مراکز گردشگری این شهرستان بحساب می‌آید.

معادن خوی عبارتند از: نمک، زغال سنگ، مس و طلا که فقط از معدن نمک آن فعلاً استفاده می‌شود و بصورت تجارتی بعنوان نمک خوی در تمام شهرستان‌های مجاور به فروش می‌رسد.

شهرستان خوی با وجود داشتن گذرگاه مرزی رازی و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم تنها راه مرزی نزدیک به کشور جمهوری ترکیه است. خوی تنها شهری است که مسافت آن با شهر وان در کشور ترکیه از طریق بازارچه رازی ۱۲۰ کیلومتراست.

فرودگاه خوی بعنوان دومین فرودگاه ایالت آزربایجان غربی در مهر سال۱۳۸۳ به بهره‌برداری رسیده، هم اکنون فرودگاه خوی با توجه به هم‌مرز بودن با کشور ترکیه شهر وان و داشتن گذرگاه مرزی رازی به عنوان مهمترین دروازه توسعه شمال استان در جابجایی هوایی مسافر، توریست، بازرگانان، اساتید دانشگاهی و دانشجویان، مهندسان و صنعتگران و… بعنوان یکی از زیباترین فرودگاه‌های منطقه آزربایجان جنوبی ایفای نقش می‌نماید. برنامه‌های هوایی فرودگاه خوی روزهای شنبه و یکشنبه از تهران به خوی ساعت ۰۶:۱۰ و از خوی به تهران ۰۸:۱۰ صبح و چهارشنبه‌ها عصر ساعت ۱۶:۱۰ از تهران به خوی و ۱۸:۱۰ از خوی به تهران می‌باشد. برنامه‌های آینده خوی شامل راه‌اندازی پرواز خوی مشهد – خوی نجف و کربلا و برعکس و همچنین پروازهای تور گردشگری می‌شود.

ایستگاه رازی خوی) پل قطور( که بزرگترین پل راه آهن خاورمیانه است در نزدیکی خوی ساخته شده‌است. در راستای توسعه حمل و نقل ریلی، قطار ویژه ای با همکاری راه آهن ترکیه در سال ۱۳۸۰ راه‌اندازی شده است. این قطار دوشنبه شب از تبریز عازم و صبح روز سه شنبه وارد شهر وان در ترکیه می‌شود. این قطار روز ۴ شنبه ساعت ۲۲:۱۵ تهران را به مقصد آنکارا ترک کرده و پس از عبور از ایستگاه زنجان، تبریز، سلماس وارد ایستگاه مرزی رازی خوی ساعت ۱۴:۴۵ می‌شود در ایستگاه رازی تشریفات گمرکی و کنترل گذرنامه‌ها انجام می‌شود سپس قطار در ادامه مسیر پس از طی ۳ کیلومتر در ساعت ۱۷:۴۰، در ایستگاه مرزی کاپیکوی در ترکیه برای بررسی گذرنامه‌ها و گمرک توسط مأموران این کشور متوقف می‌شود. قطار پس از طی ۱۰۷ کیلومتر وارد ایستگاه وان می‌شود و در اسکله وان مسافران سوار کشتی دو طبقه (فری بوت) شده و پس از ۵ ساعت مسافرت با کشتی بر روی دریاچه وان به ایستگاه تات وان رسیده و پس از طی ۱۳۳۰ کیلومتر سفر خود را با قطار ترکیه تا آنکارا ادامه می‌دهند و در ساعت ۱۰ شنبه به آنکارا می‌رسند.(البته مدتی است که بواسطه حملات تروریستی که در خاک ترکیه از ناحیه پ.ک.ک. به این قطار صورت می‌گرفت ، فعالیت این قطار متوقف شده است.)

بازار قدیمی خوی در ضلع شرقی شهر خوی قرار دارد و بازمانده بازار گسترده قبلی است. تاریخ احداث بازار فعلی دوره صفویه به بعد است دارای ۴ کاروانسرای بزرگ میرزاهاشم، خان و غیره می‌باشد. بیشتر قسمت‌های آن به دستور عباس میرزای قاجار و توسط امیر احمدخان دنبلی، در اوایل دوره قاجاریه ساخته شده‌است.

از خاندانهای معروف این شهرستان خاندان «دنبلی» را می‌توان نام برد که قرون متوالی در آذربایجان حکومت داشته‌اند.

از شخصیتهای معروف این شهرستان می‌توان به آیت‌الله العظمی خویی، عباس زریاب خویی، محمدامین ریاحی، رحیم نوه سی، ژاله آموزگار، آذر پژوهش، بهروز وثوقی، آتش تقی‌پور، مینا جعفرزاده، ثریا حکمت، غلام رضا آقازاده، سپهبد کریم ورهرام، علی فتح‌الله‌زاده، سید جواد ذاکر، شهیندخت مولاوردی و… اشاره کرد.

ازمحصولات خوی : سال‌ها پیش به دلیل نوع خاک مزارع خوی پنبه در آن کاشته و بهره‌برداری می‌شد؛ و این مزارع سبب به وجود آمدن نساجی در خوی شد؛ ولی کم‌کم مزارع پنبه جای خود را به آفتابگردان (گونه باخان) داد.

تخمه آفتابگردان از محصولات اصلی این شهرستان است که منطقه معروف است. همچنین عسل مرغوب این شهرستان از دیگر محصولات غذایی می‌باشد.

فرشهای نفیس دستباف از دیگر تولیدات این شهر می‌باشد. یکی از نقشهای ماندگار فرش «نقش ماهی» است که در این باره براساس معاهده لیسبون و طی فرایند کارشناسی و مطابق با قوانین بین‌المللی، فرش ماهی خوی در سازمان جهانی مالکیت فکری وایپو مستقر در ژنو، ثبت جهانی شد.

صنایع دستی منطقه فرش بافی، گلیم بافی، جاجیم بافی، جل بافی، مفرش بافی، زیلوبافی، حصیربافی، سبدبافی، ریسندگی الیاف، سفالگری و دست بافته‌های پشمی می‌باشد.