Milli Yol Azadlıq, Reifah, İstiqlaliyyətdədir,استقلالییت
شهر و دیار آزربایجان جنوبی (نقل از نشریه راه نو – ارگان اطلاع رسانی تشکیلات راه ملی آزربایجان جنوبی – شماره ۳ – بهمن ۱۳۹۵)
«سولدوز»
شهر جام طلا
حدود و موقعيت جغرافيايي:
سولدوز (نقده) يكي از شهرستانهای تابعه استان آذربايجان‌غربی است كه در جنوب‌غربی درياچه اورمو(اورميه) واقع شده و از طرف شمال به شهرستان اورمو(اورميه) ، از شرق به شهرستان قوشاچای( مياندوآب )، از جنوب‌شرقی به شهرستان سویوق بولاغ (مهاباد )، از جنوب‌غربی به شهرستان خانا (پيرانشهر) و از غرب از طريق اوچ نووا( اشنويه )به مرز تركيه و عراق محدود می‌شود. ارتفاع سولدوز (نقده) از سطح دريا ١٣٢٠ متر بوده، تعداد روزهايی يخبندان١٢٠ و ميزان بارندگی در آن به طور نسبی360 ميليمتر می‌باشد.
روستاهای مهم سولدوز (نقده):
روستاهای بزرگ و نامي شهرستان سولدوز (نقده) عبارتند از دهات: حسنلو، چيانه، قالاجيق، ميرآباد، بگيم‌قالا، آلاگوز، آقابيگلي، رخده نه، عجملي، خليفه‌لي، قارابولاق، ساخسي‌تپه، تزه‌قالا، گؤزآيران، باليقچي، كهريزه، تزه‌كند، حاجي‌باغلي، امينلي، عظيم‌خانلي، فرقوزاد ، داش‌دورگه ، يادگارلي، آراز خان دورگه سي ، شيرين‌بولاق، قره‌قصاب، دميرچي، داشكسن، آغجه زيوه، لواشلي، قارنا، گلوان، دربند، قاراقشلاق، گل‌داراق، توپوزآباد، ممي‌يند، سارال، گؤل، قاراداغ، شيروان‌شاهلي، شونقار، آق قلعه، قالالار، يونس لي، وزنه ، حلبي، نظام‌آباد ، كهل و كاروانسرا.
مختصات و موقعيت سياسي:
از زمانهاي بسيار دور حتي قبل از ميلاد مسيح بسيار مهم، حساس و قابل توجه بوده زيرا كه : منطقه به علت داشتن موقعيت ممتاز نظامي و واقع شدن در معبر قفقازيه و بين‌النهرين هميشه مورد توجه سلاطين و كشورگشايان ادوار مختلف تاريخي قرار داشته است . شهرستان سولدوز (نقده) در دوران قاجاريه نيز يكي از مناطق بسيار حساس و مهم كشور محسوب مي‌شده، به طوري كه فتحعلي شاه قاجار به علت اهميت سياسي و نظامي اين منطقه را كه هميشه از توابع جغرافيايي و اداري ولايت اورمو(اورمیه) بود به يك ولايت مستقل تبديل كردند و به آن عنوان حكومت سولدوز دادند كه مراتب در فرمان‌هاي پادشاهان قاجار خطاب به سران ايل قاراپاپاق ذكر شده است.
شهرستان سولدوز (نقده) به علت واقع شدن در نزديكي مرزهاي تركيه و عراق و راهزنی اکراد در دوران قاجاريه هميشه يك نفر از سران ايل قاراپاپاق مسئوليت حكومت ولايت سولدوز را كه شامل شهرستان‌هاي فعلي سولدوز (نقده) ، خانا (پيرانشهر) و اوچ نووا( اشنويه ) بود از سوي دولت مركزي به فرمان پادشاه وقت بر عهده مي‌گرفت و در رژيم پهلوي نيز يك مأمور عالي‌رتبه كشور به نام فرماندار نقده به امور اين سه شهرستان فعلي رسيدگي و رياست مي‌كرد، در ضمن قسمت‌هاي عمده نيروهاي نظامي آذربايجان هم در نقاط مختلف اين مناطق متمركز مي‌شد.
لازم به توضيح است كه در زمانهاي گذشته عشاير و ايلات كرد از جمله عشيرت بابان، مكري، مير رواندوز، شيخ‌عبيداله، سيمتقو و عشاير ديگر بارها به ولايت سولدوز حمله كرده، ايلات: چاپيقلو ، افشار ، مقدم و حتي قاراپاپاقها را مورد غارت و كشتار قرار داده، اين منطقه را به آتش كشيده ويران كرده‌اند.
هنرمند پر آوازه آزربایجان جنوبی آراز ائل سس اهل این دیار پر افتخار است.
تعداد و تركيب جمعيت :
در سرشماري رسمي مركز آمار زندان ملل غیر فارس(ایران) كه در سال ١٣۹٠ شمسي انجام گرديده جمعيت شهرستان سولدوز (نقده) ١٢١٦٠٢ نفر بود كه ٧٥٥٥٠ نفر در شهر سولدوز و٨٤١٥ نفر در شهر محمديار و ٥٧٦٣٧ در روستاهاي تابعه ساكن بوده اند، مذهب اكثريت مردم اين شهرستان شيعه و زبانشان تركي آذربايجاني مي‌باشد و جمعي از مردم اهل تسنن كرد زبان هم در اين شهرستان سكونت دارند و در گذشته نقده تركيب جمعيتي متنوعي داشت اقوام و مذاهب مختلفي چون مسيحي ، كليمي و زردشتي در اينجا حضور داشتند كه از سال ١٣٢٥ شمسي به بعد به تدريج از اين منطقه مهاجرت كردند. از ديدگاه تاريخي در زمانهاي بسيار قديم مانناها يك قوم باستاني، بعدها (ماد ها) و سپس ايلخان‌هاي ترك و مغول و ايلات ترك زبان چاپيقلي، افشار و مقدم اقامت داشته اند و در زمان حاضر نيز ايل قاراپاپاق در اين منطقه سكونت دارند بخش سولدوز كه قبلاً به اين نام از توابع شهرستان اورمو(اورميه) بود در سال ١٣٣٧ شمسي از بخش به شهرستان تبديل گرديد و بخش‌هاي اوچ نووا( اشنويه ) و خانا (پيرانشهر) هم از بخش‌هاي تابعه اين شهرستان شدند.كه بخش خانا (پيرانشهر) در سال 1342 شمسي و بخش اوچ نووا( اشنويه ) در سال ١٣٧٥ به شهرستان‌هاي مستقل تبديل گرديده و از شهرستان سولدوز (نقده) جدا شدند.
وجه تسميه نقده و سولدوز:
در باره نام نقده اقوال چندي وجود دارد كه بدين قرارند:
١ـ بنا به تحقيق يوسف قهرمان‌پور – نقده يك لغت مغولي بوده و از نوكده ـ نوغاداي ـ نوغادي ـ ناغادي مأخوذ است، نوغا نام يك نفر مغولي و از سرداران هلاكوخان بوده است.
٢ـ نام شهر فعلي نقده در اسناد دورة قاجاريه از جمله سند واگذاري منطقه سولدوز به ايل قاراپاپاق توسط فتحعلي شاه قاجار و عباس‌ميرزا نايب‌السلطنه او، «نوغاداي»، نوچه‌ده» و «نقداي» ذكر شده است كه اين لفظ تركي بوده و به معني مليله‌دوزي، نقش‌دوزي و زيباكاري بر روي پرده‌ها مي‌باشد.
در وجه تسميه ولايت تاريخي سولدوز گفته مي‌شود كه:
١ـ سولدوز، سلدوز، سلدوس، يك كلمه تركي و مغولي است در شرح اين كلمه آمده كه: مغولان در زمان يورش به آذربايجان و تصرف آن به اين منطقه آمده و آن را مسطح و هموار، داراي مرتع و چمنزار خوبي به مال، مواشي، و حشم خود يافته از خان و رئيس ايل خود به نام (سولدوز نويان) خواستند كه نامي به اين منطقه بگذارند و او هم نام خود را به اين ولايت گذاشت و آن را سولدوز ناميد.
٢ ـ وجود قسمتي از درياچه اورمو(اورميه) در اراضي اين منطقه و تالاب حسنلو در داخل محدوده اين ولايت تاريخي مي‌تواند از دلايل قابل قبولي براي ريشه كلمه سولدوز باشد.
٣ـ در بعضي از كتب تاريخي سولدوز، نام يكي از ايلات ترك زبان، به شمار مي‌رود كه در مهاجرت به آذربايجان به سولدوز آمده ساليان طولاني در اينجا سكونت داشته‌اند و اكنون اين ايل در ناحيه طربوزان تركيه ساكن هستند و به روايتي نام سولدوز از نام اين ايل اخذ شده است.
٤ ـ سولدوز واژه تركي است كه از يك لفظ مركب از (سولو ـ دوز) تشكيل يافته و به معناي دشت پرآب مي‌باشد، در اثبات اين ادعا دليل مي‌آورند كه چون اين منطقه يك دشت هموار و پرآب بوده و داراي چندين تالاب بين المللي ، بركه و بزرگ و كوچك مي‌باشد لذا بدين مناسبت (سولدوز) يعني دشت پرآب نام گرفته است .
چندين روايت و باورهاي ديگر درباره نام سولدوز آمده كه تعريف آخري از همه قابل قبول‌تر مي‌باشد، سابقه نامگذاري منطقه به نام سولدوز تقريباً به هشتصد سال قبل مي‌رسد و نام سولدوز در كليه اسناد و مدارك و كتب تاريخي و نقشه هاي بين المللي جغرافيايي ثبت شده است.
كوههاي باصفاي منطقـه:
كوههاي با صفاي اين ناحيه عبارتند از: سلطان‌يعقوب، مهدي‌خان ، باباحسن، فرنگي‌داغي، علي‌پنجه‌سي، خان‌طاووس، قاراداغ، ساري‌داش، كمرقايا، قيزديرما دره‌سي، يئددي‌ائللرداغي، بهراملي داغي و قيزلار بالاخاناسي .
رودخانه‌هاي دشت سولدوز:
در شهرستان سولدوز (نقده) چهار رودخانه مهم جاري است كه عبارتند از رودهاي : گادار، گرگول، محمدشاه، و باليقچي، كه مهمترين جريان آبي آنها همان گادار است كه در حوزه آبريز درياچه اروميه واقع شده ، رودخانه گادار از شعبات متعددي تشكيل يافته و نقش مهم و حياتي در مشروب ساختن اراضي زراعتي و زندگي مردم اين سامان دارد ، سرشاخه‌هاي اين رودخانه از ارتفاعات مرزهاي ايران، عراق و تركيه و كوههاي اشنويه سرچشمه مي‌گيرد و پس از طي مسافتي و عبور از داخل شهرهاي نقده و محمديار در ناحيه‌اي از روستاي ممي‌يند به درياچه اروميه مي‌ريزد.
رودخانه گادار در همه زمان‌ها با آبگيرهاي سنتي، دشت حاصلخيز منطقه را آبياري نموده و موجب پديد آمدن انواع باغات وسيع ميوه و درختان جنگلي و منابع طبيعي گرديده و بدين ترتيب جلوه‌ها و مناظر زيبايي به طول دهها كيلومتر در مسير و كناره‌هاي اين رودخانه فراهم شده است.
آثار باستاني شهرستان سولدوز :
از مهمترين آثار تاريخي و اماكن باستاني كه در استان آذربايجان غربي مورد كاووش باستان‌شناسان داخلی و آمريكائي قرار گرفته تپه حسنلو است كه در ٨ كيلومتري شهر سولدوز (نقده) واقع شده ، اين تپه در جهان از شهرت و اعتبار به سزايي برخوردار مي باشد ، به گفته متخصصين قدمت اشياء مكشوفه از اين تپه‌ها به بيش از دو هزار سال قبل از ميلاد مسيح مي‌رسد، در نتيجه كاوش‌هاي كه باستان شناسان داخلی و آمريكايي كه در سال١٣٣٧ شمسي تا سال ١٣٥٤ از تپه حسنلو به عمل آوردند آثار ويرانه‌ي يك تمدن باستاني با اشياء عتيقه خيلي قديمي و بي‌نظير از آنجا كشف نمودند كه در موزه هاي معتبر ايران و جهان نگهداري مي‌شوند كه به چند فقره از آنها به شرح ذيل اشاره مي‌گردد:
١ـ جام طلاي معروف ٢ ـ مجسمه شيري نشسته از نقره ٣ ـ ساغر نقره‌اي نقش‌دار (كه هر سه در موزه باستان تهران) نگهداري مي‌شود ٤ـ مجسمه شيري نشسته از نقره موجود در (موزه لوور پاريس) ٥ ـ شمشير و تير و كمان‌هايي از مفرغ در موزه‌هاي ايران و جهان ٦ـ ظروف متنابهي از سفالين
به روايت دانشمندان باستان شناسي از جمله پرفوسور دايسون آمريكايي و مسيوكريشمن فرانسوي، تپة حسنلو دو هزار سال قبل از ميلاد مسيح متعلق به قوم «ماننا» يا «ماناي» بوده و در رابطه با احوالات آنها مي توان گفت منايي ها با دولت‌هاي آشور و اورارتو در رابطه بوده‌اند و هر چندگاهي جنگ‌هايي در بين آنها روي مي‌داده كه نهايتاً در سال ٧٥٠ قبل از ميلاد در نتيجه جنگ بين آشوري‌ها و مانناها، نيروهاي جنگي آشور بر آنان فائق آمده و ماننا ها را شكست داده، شهر ها و دهات آنان را آتش مي‌زنند و اين شكست باعث پراكندگي و از بين رفتن تمدن مانناها مي‌شود، قوم ماننا داراي زبان التصاقي بوده‌اند كه از رشته زبان‌هاي تركي محسوب مي‌گردد.
در شهرستان نقده به غير از تپه حسنلو بيش از ٥٠ تپه و آثار باستاني ديگري وجود دارد كه هنوز در آنها كاوش‌هاي علمي و عملي صورت نگرفته، از لحاظ تاريخي مي‌توان گفت كه: خاك ولايت سولدوز به منزله طلاست.
تالاب‌هاي منطقه، مرغان و پرندگان آن:
در شهرستان سولدوز (نقده) تالاب‌هاي بزرگ و كوچكي وجود دارد كه مهمترين آنها تالاب حسنلو است. همچنين تالاب جديدي كه با ايجاد سد خاكي بين آب شور درياچه اورميه و تالاب حسنلو به وجود آمده و سبب شده تا آب شيرين زه‌كشي‌هاي سد حسنلو به اين محل جاري شود كه در نتيجه منطقه وسيعي را به صورت يك تالاب تشكيل داده و به درياچه اي از آب شيرين و جنگلي سرسبز از درختان خودرو مبدل گشته و مكان امني براي زيست جانوران و انواع پرندگان شكاري و تخمگذاري آنها شده و چشم‌انداز زيبايي از شكار و طبيعت را به وجود آورده است كه به نام (سولدوز گؤلو) ناميده مي‌شود، از ديگر تالاب‌ها و شكارگاه‌هاي شهرستان سولدوز (نقده) مي‌توان از: تالاب يادگارلي، ممي‌يند، خدر حاجي، گيرداقيط ، سيران گؤلو، داش دورگه، طالقان گؤلو، تالاب جهود‌آباد و قوشلارباغي (بهشت پرندگان) را نام برد كه زيبائي طبيعت دشت سولدوز را به تماشا مي‌گذارند. از ميان تالاب‌هاي ياد شده تالاب حسنلو، خدرحاجي و ني‌زار گيرداقيط بين‌المللي بوده و از سوي سازمان يونسكو ثبت شده است.از انواع مرغان و پرندگاني كه در اين تالاب‌ها و كناره هاي آنها زندگي مي‌كنند عبارتند از: قو، ياشيل‌باش صونا، قاشقاتويوغ، آنقوت، باغري‌قارا، گوله‌ين، سونابورا، ارسين‌بوغاز، قاز، اردك، تاي‌توخلو، و دورنا را نام برد.
محصولات و ميوه‌جات شهرستان سولدوز :
محصولات كشاورزي دشت سولدوز متنوع مي‌باشد از آن جمله ميوه‌جات باغات منطقه عبارت است از: سيب، گيلاس، آلبالو، گلابي، زردآلو ،گردو ، انواع انگور و حبوبات چون گندم، جو، نخود، ذرت، آفتابگردان و چغندر كه به طور آبي و ديمي توليد مي‌شود و مقدار متنابهي از آنها به ساير شهرستان‌هاي كشور صادر مي‌گردد، سيب و انگور اين منطقه در شمالغرب كشور از شهرت بسزايي برخوردار است، شهرستان نقده سولدوز (نقده) از نظر توليد گندم در استان آذربايجان‌غربي در رديف اول قرار داشته و در سال١٣٨۱ هجري شمسي از نظر ميزان توليد چغندر قند در هر هكتار زمين در قاره آسيا رتبه اول را حائز گرديده ، نيكيتين كنسول دولت روسيه تزاري در اروميه كه ٩٤ سال پيش به سولدوز آمده ، و در كتاب معروف خود (ايراني‌كه من شناختم) مي‌نويسد : در سولدوز آنقدر محصول كشاورزي به دست مي‌آيد كه ضرب‌المثل شده «محصولات يكساله كشاورزي ولايت سولدوز مي‌تواند درياچه اروميه را پركند.».
منابع اين مطالب عبارتند از:
۱ـ سرزمين زرتشت، علي دهقان
۲ـ تاريخ رضائيه، سروان كاويان‌پور
۳ـ ناسخ‌التواريخ سپهر الملك، جلد قاجاريه
۴ـ كتاب ايراني كه من شناختم، نيكيتين
۵ـ نگاهي به تاريخ و فرهنگ ايل قاراپاپاق، عيسي يگانه
۶ـ تاريخ ماد، ا. م. دياكونوف، ترجمه كريم كشاورز
۷ـ ايران در عهد باستان ـ دكتر جواد مشكور
۸ـ كاسه زر سه هزار ساله حسنلو ، محمدتقي مصطفوي
۹ـ تاريخ اجتماعي ايران ـ مرتضي راوندي
۱۰ـ شرف‌نامه، تأليف اميرشرف‌خان بدليسي
۱۱ـ ايل قاراپاپاق، مهدي رضوي