بی کندی

شهر و دیار آزربایجان جنوبی  (نقل از نشریه راه نو – ارگان اطلاع رسانی تشکیلات راه ملی آزربایجان جنوبی – شماره ۴ – اسفند ۱۳۹۵)

بی کندی

(بوکان)

بزرگ‌ترین شهر جنوب استان آذربایجان غربی و مرکز شهرستان بَی کندی است. جمعیّت آن در سال ۱۳۹۰ بالغ بر ۱۷۰٫۶۰۰ نفر بوده و مساحت شهر به صورت طولی ۱۲ کیلومتر مربّع است. بَی کندی نسبت به بسیاری از شهرهای دیگر، شهر جوانی محسوب می‌شود و از نظر بافت تاریخی در دوران قاجار و سده نوزدهم میلادی بنیان گذاشته شده و بیش از دو قرن قدمت دارد.

بَی کندی در جنوب مرکزی دریاچه اورمیه و در ارتفاع ۱٬۳۷۰ متری از سطح دریا و در منطقهٔ کوهستانی واقع شده و آب‌وهوای معتدلی دارد. با شهرهای اورمیه، تبریز و تهران به ترتیب ۱۸۴، ۲۰۴، ۶۴۹ کیلومتر فاصله دارد. بَی کندی به ۳ ناحیه و بیش از ۵۰ محلّه تقسیم شده‌است. نماد شهر قلعه سردار و تصویر آجرهای لعابدار باستانی تپه قلایچی است. موقعیت جغرافیایی این شهر ۱۳ استان شمال و جنوب را به یکدیگر متصل می‌کند و با عراق دارای خط ارتباطی زمینی است.

در زمان ناصرالدّین شاه قاجار، جمعیّت بَی کندی در سال ۱۸۵۲ میلادی/ ۱۲۳۱ خورشیدی بوده است. تا پیش از دورهٔ قاجار نامی از بَی کندی (بوکان) در منابع تاریخی و جغرافیایی دیده نشده است .از نظر بافت تاریخی در دوران قاجار بنیان گذاشته شده و بیش از دو قرن قدمت دارد. طبق تحقیقات ولادمیر مینورسکی، تا پیش از این دوره نامی از بوکان در منابع تاریخی و جغرافیایی مشاهده نشده‌است. این شهر در زمان ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۳۱ خورشیدی روستای کوچک متشکل تنها یکصد نفربا از خانه‌های گلین در پیرامون چشمه‌ای بیش نبود.

با آغاز حکومت رضا شاه پهلوی،و اجرای سیاست کردیزه کردن آذربایجان به تدریج در بَی کندی (بوکان) سازمان‌ها و اداره‌های دولتی مانند پست و تلگراف، دارایی، مدارس دولتی، گمرک و ژاندارمری دایر شدند.

حبیب پناهی که از تجار تبریز بوده مالک بَی کندی (بوکان)بود که به دلایلی که در بالا ذکر شد مجبورگردید در سال ۱۳۲۳ خورشیدی، به عبدالله‌آقا ایلخانی‌زاده و قاسم مهتدی بفروشد. در سال ۱۳۱۶ بوکان به‌عنوان بخش به مدت ۵۲ سال به شهرستان سویوق بولاف (مهاباد) ضمیمه شد. تعداد خانوارهای آن در سال ۱۳۱۶ بالغ بر ۳۰۰ خانواده و دارای ۲ کاروانسرا، مدرسه دولتی و چند مغازه بود. در سال ۱۹۴۸ میلادی / ۱۳۲۷ در بَی کندی (بوکان) شهرداری تأسیس شد و از تاریخ ۲ اسفند ۱۳۳۹ خورشیدی تاکنون یک کرسی نمایندگی به صورت مستقل در ادوار مختلف مجلس به این شهر تعلق گرفته است.

از لحاظ گردشگری، قدمت بیشتر بناهای تاریخی داخل شهر به دوره قاجار و دوره معاصر بازمی‌گردد.

تپه قلایچی(اسم ترکی) {۱}

شهر بوکان هویت تاریخی خود را از قلعه قلایچی در مجاورت روستای به‌همین نام در هفت کیلومتری شمال شرقی همین شهر می‌گیرد که بازمانده یکی از مراکز بسیار مهم تمدن ماناها در هزاره اول پیش از میلاد مسیح در حوزه شمال غرب زندانی بنام ایران که برخوردار از تمدن و قانون بودند است. حاکمان تپهٔ قلایچی معبد این قوم متمدن بود که نزدیک به سه‌هزار سال پیش مدت زمانی در این ناحیه سکونت و حکم رانی کرده‌اند و آنچه از اجزای معماری این تمدن کهن در این قلعهٔ باستانی به‌دست‌آمده با تمدن‌های مشابه و هم‌زمان خود (از جمله حسنلو) درسولدوز (نقده )و (زیویه) در سقز که از نظر جغرافیایی با قلعهٔ قلایچی هم حوزه‌است، قابل مقایسه و برابر بوده و به گونه‌ای که آثار معماری مکشوفه از نظر مشخصات و نقشه بیش از هر چیز بیانگر یک معبد بزرگ است. این تپه مربوط به عصر آهن است و این اثر در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۳۸۲۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده‌است.

غار طبیعی قلایچی

غار قلایچی با دهانه‌ای بزرگ به قطر ۸ متر در ارتفاع ۱٬۷۵۰ متر در کوهی با همین نام قرار د. در سال ۱۳۸۱، تیمی منتخب از کوه‌نوردان موفق به فرود از چاه اول این غار به طول ۱۱۰ متر شدند. بعدها در سال ۱۳۸۴ تیم مجهزتری توانست سه تالار بزرگ این غار را بعد از چاه مورد شناسایی و طول مسیر پیمایش شده این غار را به حدود ۳۰۰ متر برساند. از آن سال به بعد تیم‌هایی وارد این غار شده و هر کدام مقداری از آن را بازدید کردند تا بالاخره تیمی از باشگاه سنگنوردان همین شهر موفق به پیشروی بیشتر و نقشه‌برداری حدود ۴۰۰ متر ازاین غار برای اولین بار شدند.[۱۴۶] غار قلایچی در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی بَی کندی (بوکان) و در نزدیکی محوطه باستانی قلایچی قرارگرفته و از جمله غارهای طبیعی محسوب می‌شود که در اثر نفوذ آب به درون لایه زمین شکل یافته و از نظر ساختاری می‌توان آن را از غنی‌ترین و عمیق‌ترین غارهای کشف شده به‌شمار آورد.

تاتائو چای ( سیمینه‌رود) {٢}

از ارتفاعات مناطق منگور و دهستان ترجان سرچشمه می‌گیرد. پس از آبیاری این دهستان وارد بَی کندی (بوکان) می‌شود و از وسط این شهر عبور می‌کند و به دریاچه اورمیه می‌ریزد. حواشی این رودخانه به ویژه دره‌ها و دشت‌های آن بسیار زیبا و دیدنی است. رودخانه تاتائو چای ( سیمینه‌رود) در مرکز دشت‌های وسیع و حاصل خیز حاجی لک، مجیدخان و بخشی از دشت سرچنار از توابع شهرستان بَی کندی (بوکان) قرار گرفته و حدود ۲۵ تا ۳۰ هزار هکتار از زمین‌های این دشت‌ها را که بیشترین میزان تولید محصولات کشاورزی را به خود اختصاص می‌دهند و به لحاظ منابع آبی در چهار فصل سال از آب این رودخانه تأمین می‌شوند.

کوه ترغای{٣}

ترغای نام کوهی در ۲۲ کیلومتری غربی شهر بَی کندی (بوکان) است. جنس کوه از سنگ‌های آهکی و از نوع سوخته و ارتفاع آن ۲۲۲۴ متر و در خط راس اصلی رشته کوه‌های زاگرس قرار دارد. ترغای مختصات جغرافیایی آن بین ۱۶. ۳۳°۳۶ عرض جغرافیایی و ۲۲. ۵۷°۴۵ طول جغرافیایی است. این کوه یکی از بلندترین کوه‌های جنوب استان آذربایجان غربی و جایگاه صعود کوه‌نوردان منطقه و کشور است و علاوه بر وجود دو پایگاه برای استراحت کوهنوردان، دارای آثار سنگ تراشیده شده و بناهای تاریخی مربوط به عهد مغول و ایلخانان است. در میان مردم منطقه افسانه‌های زیادی دربارهٔ کوه ترغای نقل می‌شود. ریشه نام این کوه برگرفته از نام ترکی ترغائی یا «تراغای» است، تراغای نام پدر تیمور گورکان بود.

تغییرات جمعیت بَی کندی (بوکان) (۱۳۹۰–۱۳۳۵)

در زمان سلطنت ناصرالدّین شاه، در سال ۱۲۳۱ خورشیدی تنها ۱۰۰ نفر بوده‌است. بیشترین افزایش نسبی جمعیّت شهر بوکان در سال‌های ۱۳۵۵ الی ۱۳۶۵ بوده‌است که طی آن جمعیّت شهر از ۱۳ درصد به ۲۳ درصد رشد داشته‌است و از رقم ۲۰٬۵۷۹ نفر درسال ۱۳۵۵ به ۶۷٬۹۳۸ نفر در سال ۱۳۶۵ رسیده‌است که رشد جمعیّتی بسیار بالایی است و مهم‌ترین دلایل رشد جمعیّت این شهر در این دوره را می‌توان به شروع جنگ ایران و عراق و مهاجرت بیش از ٣٠٠٠٠٠ کرد عراقی نسبت داد.

در سرشماری سال ۱۳۹۰، جمعیّت بَی کندی (بوکان) ۱۷۰٬۶۰۰ نفر اعلام شد که از این تعداد ۸۵٬۸۳۵ نفر مرد و ۸۴٬۷۶۵ نفر زن و این تعداد در قالب ۴۳٬۲۶۹ خانوار بودند. بَی کندی (بوکان) سومین شهر پرجمعیّت استان آذربایجان غربی است. جمعیّت شهر در شش ماه دوم هر سال بیش از ۱۷٬۰۰۰ نفر به آن اضافه می‌شود که ناشی از مهاجرت فصلی مردم روستاها در فصل‌های پاییز و زمستان به شهر است.

توضیحات:

{۱} بیش از ۷۰ روستا با نام ترکی در شهرستان بَی کندی (بوکان) است .

{٢}نام ترکی بود که توسط رژیم نژادپرست پهلوی تغییر یافت.

{٣}منطقه ی ترغای واژه ای ترکی است، درلغتنامه ی دهخدا معنای ترغای یا ترغی به معنای شانه به سر یا هدهد آمده البته این واژه ی ترکی وارد گویش کردی هم شده که این گویش هم واژه های بسیاری از زبان ترکی به عاریت گرفته است.ترغای یا ترغی واژه تاریخی است که به محدوده ی زرینه رود یا جیغاتی چای قوشاچای (میاندوآب) تا خانا (پیرانشهر فعلی) که در حدود ۴۰۰پاره قریه بوده اطلاق میشده.